મોટી પોસ્ટનું ‘પોસ્ટ’મોર્ટમ

તમારા કોઇ સગા કે મિત્ર કોઇ પણ જગ્યાએ મોટી પોસ્ટ પર છે? જવાબ‘ના’ હોય, તો તમારા સગાના સગા કે મિત્રના મિત્ર- કંઇ નહીં તો છેવટે મિત્રના મિત્રના સગા કે સગાના મિત્રના સગા કે સગાના સગાના મિત્ર પણ મોટી પોસ્ટ પર હોવા જોઇએ.

‘હોવા જોઇએ’ એમ કહેવામાં અનુમાનની હળવાશ નહીં, પણ અપેક્ષા અને ઇચ્છનિયતાનું વજન સમાયેલું છે. જો તમારો સીધો કે આડકતરો, વાસ્તવિક કે કાલ્પનિક પરિચય ધરાવતી કોઇ પણ વ્યક્તિ મોટી પોસ્ટ પર ન હોય તો...કહેવું ગમતું નથી, પણ તમારૂં જીવતર એળે ગયું ગણાય.

અઘ્યાત્મ, ધર્મ કે જ્યોતીષના નામે, પહેલાં બીવડાવીને પછી રસ્તા બતાવનારા મહાનુભાવોની જેમ અહીં પણ કહી શકાય કે, ‘જીવતર એળે ન જવા દેવું હોય તો એક રસ્તો છે. આપણા કોઇ ઓળખીતા પોસ્ટ પર ન હોય તો વાંધો નહીં. એ લોકો જે પોસ્ટ પર હોય તેને મોટી જાહેર કરી દેવી.’

સદ્ભાગ્યે, લોકો છાપાં વાંચીને પોતાના જીવનનું અને વિચારોનું ઘડતર કરતા નથી. એટલે આ વિચાર અહીં પ્રગટ થાય તે પહેલાં ઘણા લોકોએ તેને અમલમાં મૂકી દીધો છે અને લોકો તેનાં પરિણામો પણ ભોગવી કે ફેલાવી ચૂક્યા છે.

બેન્ક, સચિવાલય, એલ.આઇ.સી., રિફાઇનરી, ઓ.એન.જી.સી., આઇ.પી.સી.એલ., ફર્ટિલાઇઝર જેવી સંસ્થાઓ/કંપનીઓમાં કામ કરનારા લોકો આ રિવાજના જન્મદાતા હોય છે અને શિકાર પણ! એમાંનો એકાદ માણસ કોઇ સામાજિક પ્રાણીને ભટકાઇ જાય એટલે થઇ રહ્યું!

‘શું કરો છો?’ના જવાબમાં એકાદ મોટી કંપનીનું નામ મળતાં સવાલ પૂછનાર કહેશે,‘એમ? સ્ટેટ આઇપીસીએલમાં? ત્યાં અમારા એક રિલેટીવ છે... બહુ મોટી પોસ્ટ પર છે...’

આગળ નહીં બોલાયેલું વાક્ય એવું હોય છે કે ‘એ તો બહુ મોટી પોસ્ટ પર છે. તમારા જેવા ફાસફુસિયાને ના ઓળખે. તમે કદાચ એમને ઓળખતા હો તો...’

‘મોટી પોસ્ટ’ પર રહેલા સજ્જનનું નામ જાણ્યા પછી, નોકરી કરનાર માણસ વિચારી જુએ છેઃ આપણા ચેરમેન કોણ છે? સીએમડી કોણ છે? સીઇઓ? જનરલ મેનેજર? સંભવિત ‘મોટી પોસ્ટ’ ધરાવતા હોદ્દેદારો વિશે વિચાર કરી લીધા પછી એ જવાબ આપે છે,‘ના. તમે કહો છો એવું કોઇ નામ સાંભળ્યું નથી.’

તરત બીજો સવાલ આવે છે,‘તમે કેટલાં વર્ષથી ત્યાં છો?’ એ સવાલમાં છૂપાયેલો ભાવ એવો હોય છે કે ‘તમે જેટલાં વર્ષથી હો તેટલાં વર્ષથી, પણ અમારા સગા જેવા મોટી પોસ્ટવાળા સાહેબનું નામ તમે ન સાંભળ્યું હોય, તો તમારાં વર્ષો પાણીમાં ગયાં.’

નોકરિયાત માણસ સહેજ ઓઝપાઇને જવાબ આપે છે,‘હું બાર વર્ષથી કામ કરૂં છું...તમે જેમની વાત કરો છો એ કયા ડિપાર્ટમેન્ટમાં છે? અમારે ત્યાં દોઢ હજાર માણસનો સ્ટાફ છે.’

સવાલના જવાબમાં સવાલ સાંભળીને સામેવાળો સહેજ વિચારમાં પડે છે. પછી ‘વિચારવું નબળા માણસનું કામ છે’ એવા દૃઢ નિર્ધાર સાથે વિચારાવસ્થા ખંખેરીને, ‘સો વાતની એક વાત’ના અંદાજમાં કહે છે,‘એ તો મને બહુ ખબર નથી, પણ એટલી ખબર છે કે એ બહુ મોટી પોસ્ટ પર છે.’

‘મોટી પોસ્ટ’ની માળા જપનારને નોકરીયાત માણસ કહી શકતો નથી કે ‘નોકરી કરનારા બધા મોટી પોસ્ટ પર જ હોય છે: એન્જિનીયર અને ઓપરેટર, ક્લાર્ક અને ઓફિસર, કારીગર ને મેનેજર- બધા...અરે મારી જ વાત કરો ને! હું પોતે મોટી પોસ્ટ પર જ છું, પણ તમને એની ખબર કેવી રીતે પડે? મારા કોઇ સગા તમને ભેટી ગયા હોત તો જુદી વાત હતી ’

કેટલાક લોકોની વાત સાંભળીને એવું લાગે કે જગતના તમામ મોટી પોસ્ટવાળા સાથે તેમને સંબંધ છે. બલ્કે, તેમની સાથે સંબંધ ધરાવતા બધા લોકો મોટી પોસ્ટ પર છે. એટલું જ નહીં, તેમની સાથે સંબંધ હોવાને કારણે જ એ લોકો મોટી પોસ્ટ સુધી પહોંચી શક્યા છે.

‘મોટી પોસ્ટ’ વિશે ઠંડા કલેજે વિચારતાં સૌથી પહેલો સવાલ એ થાય કે ‘મોટી પોસ્ટ’ કોને કહેવી? સામાન્ય રીતે એવું મનાય કે જેની વ્હાઇટ કોલર જોબ હોય, જેને સાહેબગીરી કરી ખાવાની હોય, કામ ઓછું ને પગાર વધારે લેવાનો હોય, પોતાની લાયકાત કરતાં પોતાનો પગાર વધારે છે એવી અસલામતીથી પોતે પીડાતા હોય અને તે પીડા પોતાની નીચેના માણસોમાં છૂટા હાથે વહેંચતા હોય...આ બધાં લક્ષણો ‘મોટી પોસ્ટ’વાળાનાં છે. બાકી, ‘મોટી પોસ્ટ’ નામની કોઇ પોસ્ટ તો હોતી નથી. ભારત સરકારના વાણિજ્ય મંત્રાલય દ્વારા દર વર્ષે કઇ પોસ્ટને મોટી ગણવી એવી કોઇ યાદી બહાર પાડવામાં આવતી નથી કે અગાઉની યાદીમાંથી રદ થયેલી ‘મોટી પોસ્ટ’ની જાહેરાત કરવામાં આવતી નથી. અવારનવાર ટોચના ધનિકો, ટોચના ગુનેગારો, ટોચના દેવાળિયા, ટોચની સુંદરીઓ જેવી યાદી એકસરખા ઉત્સાહથી બહાર પાડનારાં સામયિકો પણ કઇ પોસ્ટ મોટી ગણાય ને કઇ ન ગણાય, એનાં સર્વેક્ષણો કરતાં-કરાવતાં નથી કે ‘ટોપ ૧૦ બિગ પોસ્ટ્સ’ જેવા વિશેષાંકો કરતાં નથી.

દરેકનો પોતાનો સ્વાર્થ ન હોય? બધાને પોતાની પોસ્ટ વિશેના પોતાના સગાંવહાલાં-મિત્રોના ભ્રમ ટકાવી રાખવાના હોય છે. કઇ પોસ્ટ મોટી કહેવાય એ વિશે જેટલી અસ્પષ્ટતા રહે, એટલું જ સમાજના લાભમાં છે. ઘણા વિવાદો તેનાથી ટળી જાય છે અને ‘મારા સગા મોટી પોસ્ટ પર છે, તમારા સગા મોટી પોસ્ટ પર છે, આપણા સૌના અને આખી દુનિયાના સગા મોટી પોસ્ટ પર છે. પછી તકરાર શાની?’ એવી વિશ્વબંઘુત્વની કે ‘વિશ્વમોટીપોસ્ટત્વ’ની લાગણી ફેલાય છે.

સામાજિક લોકોની દૃષ્ટિએ વિચારતાં એવું લાગે કે નોકરિયાતોના બે જ ભાગ છેઃ મોટી પોસ્ટવાળા અને ખરેખર મોટી પોસ્ટવાળા. પોતાના સ્નેહી-મિત્રની વાસ્તવિક પોસ્ટ જોયા વિના, તેમને ‘મોટી પોસ્ટવાળા’ ગણનારાનો આશય એકદમ શુભ અને હકારાત્મક હોય છે. જૂના જમાનામાં મહાપુરૂષો અને મહાસ્ત્રીઓ કહેતાં હતાં કે ‘કોઇ કામ નાનું નથી.’ જમાના પ્રમાણે એ સત્ય બદલાયું છે. હવેના મહાન લોકોએ કહેવું જોઇએ કે ‘કોઇ પોસ્ટ નાની નથી.’ દરેક નોકરી કરનારને - અને ખાસ તો તેનાં સગાંવહાલાં-કુટુંબીમિત્રોને લાગે છે કે આપણા ભાઇ કે બહેન ખરેખ્ખર જ મોટી પોસ્ટ પર છે.

હવે પછી ‘અમારા પણ એક સગા ત્યાં છે...બહુ મોટી પોસ્ટ પર છે’ એવું કહેનાર કોઇ ભેટી જાય તો તેમને

ફોગટિયા બડાશ મારનારા તરીકે નહીં, પણ સદ્ભાવના સિપાહી તરીકે, વિશ્વશાંતિના દૂત તરીકે, પાંખ વગરના કબૂતર તરીકે જોજો. ભૌતિક સુખોની પાછળ દોડતી-હાંફતી દુનિયામાં પોતે મોટી પોસ્ટની પાછળ દોડવાને બદલે, પોતાના સગાવહાલા-સ્નેહીમિત્રની મોટી પોસ્ટથી જ સંતુષ્ટ થઇ જાય, તેમને ‘ફાંકાફોજદાર’ને બદલે ‘મર્યાદાપુરૂષોત્તમ’ કે ‘સંતોષશિરોમણી’ તરીકે ન ઓળખવા જોઇએ?

તમારા પણ કોઇ સગા મોટી પોસ્ટ પર હશે તો તમારે જવાબ શોધવા બહુ દૂર નહીં જવું પડે.