વાચન, ગુજરાત અને ગેરમાન્યતાઓ

કેટલાંક વિધાનો ‘સનાતન સત્ય’ ટાઇપ હોય છેઃ દિવસમાં બે વાર જમ્યા પછી તેમનું રટણ તે માનસિક તંદુરસ્તી માટે લાભદાયી નીવડી શકે છે. જેમ કે, કસરત કરવી જોઇએ, પ્રામાણિક રહેવું જોઇએ, ખોટું કરતાં ડરવું જોઇએ, સારૂં વાચન કરવું જોઇએ...

આ બઘું કોણે કરવું જોઇએ તેનો જવાબ સ્પષ્ટ છેઃ બીજાએ કરવું જોઇએ. અને કેવી રીતે કરવું જોઇએ? ઉપદેશ આપનાર તેમાં કેટલી મદદ કરી શકે, એવી બાબતોની સ્પષ્ટતા ભાગ્યે જ કરવામાં આવે છે. કેમ કે ઉપદેશકને શાસ્ત્રવચનના ઉચ્ચારણથી મળતા પુણ્ય સાથે મતલબ હોય છે.

ગુજરાત સરકારે અનેક સરકારી અભિયાનોની જેમ ‘વાંચે ગુજરાત’ નામે અભિયાન શરૂ કર્યું છે. રાજ્યના મુખ્ય મંત્રી વાચનપ્રવૃત્તિનો પ્રચાર-પ્રસાર કરે તે બેશક આવકારદાયક છે. પુસ્તકનો મહિમા લોકોને સાહિત્યના રસ્તે સમજાવાને બદલે સિંહાસનના રસ્તે સમજાય તો એમ સહી.

‘વાંચે ગુજરાત’ આઇડિયા તરીકે આવકારદાયક છે. છતાં, સરકારપ્રેરિત કાર્યક્રમ હોવાને કારણે વાસ્તવની દુનિયામાં તેનું અમલીકરણ બહુ જુદી બાબત છે. ગમે તેટલી મૌલિકતા કે સારી દાનત સાથે મુકાયેલા અને આઇડિયા માટે વખણાયેલા સરકારી કાર્યક્રમો બાબુશાહીમાં અટવાઇને ખોવાઇ ગયાના અનેક કિસ્સા ભૂતકાળમાં નોંધાયા હોવાથી, એ બાબતે સાવચેતીનું વલણ રાખવાનું મન થાય. સાવચેતી રાખવાનાં બીજાં પણ ઘણાં કારણ છે, જેમાં સ્થાપિત હિતો અને કક્ષાનો અભાવ મુખ્ય કહી શકાય.

‘વાંચે ગુજરાત’ ઝુંબેશ સાથે નહીં, પણ સમગ્ર વાચનપ્રક્રિયા સાથે અને તેના પ્રચારપ્રસાર સાથે ઘણી ગેરમાન્યતાઓ સંકળાયેલી છે, જે વાચનપ્રવૃત્તિની દેખીતી સાત્ત્વિકતા તળે ઢંકાઇ જાય છે. જેમ કે,

ગેરમાન્યતા ૧: વાંચવું એટલે ભણવું

મોટા ભાગનાં લોકો માને છે કે વાંચવું તો ભણતાં બાળકોનું કામ છે. શાળાઓ અભ્યાસક્રમ ઉપરાંતના વાચનનું એક સમયે બહોળું ચલણ હતું. એ માટે શિક્ષકો વિદ્યાર્થીઓને પ્રોત્સાહન આપતા હતા. અત્યારે ત્રીસી વટાવી ચૂકેલા ઘણા લોકોને યાદ આવશે કે આગળ જતાં તેમનું ઇતર વાચન બંધ થઇ ગયું હોય તો પણ શાળામાં તેમણે ભણવા સિવાયનું કંઇક તો વાંચ્યું જ હશે. અને થોડોઘણો રસ ધરાવતા લોકોના મોઢેથી જરૂર સાંભળવા મળશે કે ‘સરસ્વતીચંદ્ર?/કનૈયાલાલ મુન્શી?/પન્નાલાલ પટેલ? એ તો હું આઠમા ધોરણમાં હતો ત્યારે વાંચી ગયેલો.’

ભણવાનો અને પરીક્ષાલક્ષી ભણતરનો મહિમા તથા ભણતરનું વ્યાવસાયીકરણ વધતું ગયું, તેમ ઇતર વાચનનો મહિમા સંકોચાઇને નહીંવત્ બની ગયો છે. નર્સરીના તબક્કેથી ટ્યુશને જતાં બાળકો હોમવર્ક અને એસાઇન્મેન્ટમાંથી ઊંચાં આવે ત્યારે કાર્ટૂન અને વિડીયોગેમ્સ રાહ જોઇને જ બેઠાં હોય છે. તેમાં વાંચવાનો નંબર ક્યાં લાગે?

અભ્યાસક્રમમાં અથવા સ્કૂલની ફરજિયાત પ્રવૃત્તિઓમાં ઇતર વાચનનો સમાવેશ કરવામાં આવે અને પરીક્ષા લીધા સિવાય બીજી કોઇ રીતે વિદ્યાર્થીના ઇતર વાચનનું મૂલ્યાંકન કરી શકાય. એમ કરવાથી વિદ્યાર્થીઓને વાંચવાની ટેવ પડે કે ન પડે, પણ ઇતર વાચન જેવી કોઇ પ્રવૃત્તિ આ જગતમાં છે એનો ખ્યાલ તો આવશે!

ગેરમાન્યતા ૨: વાચન એટલે છાપાં-મેગેઝીન

‘મને વાંચવાનો બહુ શોખ!’ એવું કોઇના મોઢેથી સાંભળીને સૌથી પહેલાં ફાળ પડે છે. કારણ કે તેના ઉત્તરાર્ધમાં મોટે ભાગે છાપાં-સામયિકોનાં નામ સાંભળવા મળે છે અને તેમાં પણ કોઇ ધોરણ હોતું નથી. છાપું વાંચવામાં અને પુસ્તક વાંચવામાં ચવાણું ફાકવા જેવો અને ભરપેટ જમવા જેવો તફાવત છે, પણ જો પુસ્તક સારૂં હોય તો!

ગેરમાન્યતા ૩: વાચન એટલે વાચન, એ ગુણકારી જ હોય

આગળની બે ગેરમાન્યતાઓથી બચી શક્યા હોય એવા ઘણા લોકો આ ગેરમાન્યતાના પ્રભાવમાંથી બચી શકતા નથી. ફક્ત વાંચનારા જ નહીં, વાચનપ્રસારની પ્રવૃત્તિ કરનારામાંથી કેટલાક લોકો પણ આ ગેરમાન્યતાનો જાણેઅજાણ્યે ભોગ બનીને હોંશભેર પોતાની પ્રવૃત્તિ કરતા રહે છે.

વાચનમાત્રને અહોભાવથી જોનારા લોકો માની બેસે છે કે ‘પુસ્તકો એટલે જ્ઞાનનો, ડહાપણનો અને ચિંતનનો ભંડાર. પુસ્તકો એટલે જીવન જીવવાની ચાવીઓનો ઝૂડો. પુસ્તકો એટલે જગતને સમજવાની ગાઇડ. પુસ્તકો એટલે માનવીય સંવેદનાઓ અને મનના ભેદનો તાગ આપતો ખજાનો, પુસ્તકો એટલે બુદ્ધિ અને સંવેદનાની ધાર કાઢવાનો પથ્થર...’

પુસ્તકનો પ્રશંસામાં બીજાં ઘણાં શબ્દઝૂમખાં લખી શકાય અને એ બધાં સાચાં ગણાય. છતાં એટલું યાદ રાખવું જરૂરી છે કે આ બધાં વિશેષણોને લાયક પુસ્તકોની સંખ્યા દરેક કાળે બહુ ઓછી હોય છે. છેક વીસમી સદીના ઉત્તરાર્ધ સુધી ગુજરાતમાં પુસ્તક પ્રગટ કરવું કઠણ ગણાતું હતું. એ વખતે પણ સારાં પુસ્તકોનું પ્રમાણ ઓછું હોવા

છતાં, પુસ્તકના પ્રાગટ્ય વખતે ગુણવત્તા જેવી બાબતો ઘ્યાન પર લેવાતી હતી.

કમ્પ્યુટરયુગમાં પુસ્તક પ્રકાશિત કરવાનું કામ એટલું સરળતાથી અને પ્રમાણમાં મર્યાદિત ખર્ચમાં આટોપાઇ જાય છે કે કોઇ પણ જાતની ગુણવત્તા- ચકાસણી વિના ધડાધડ, અઢળક સંખ્યામાં પુસ્તકો છપાઇને બહાર પડે છે. વ્યાવસાયિક પ્રકાશકોને રૂપિયા આપીને કે અંગત ધોરણે રૂપિયા ખર્ચીને છપાતાં પુસ્તકોનો લીલો દુકાળ થયો છે. તેમાંથી વાંચવાલાયક પુસ્તકોનું પ્રમાણ જૂજ હોય છે. બાકીનાં બધાં પસ્તીને લાયક હોય છે.

કચરો પુસ્તકોના ઢગલામાંથી સારી વાચનસામગ્રી જુદી તારવવામાં આવે અને તેનો પ્રચારપ્રસાર કરવામાં આવે, તો એ ગુણકારી બની શકે. પરંતુ વાચકોના કમનસીબે એવું બનતું નથી. પરિણામે કાચું-અધકચરૂં-નબળું-રાજકીય હેતુથી પ્રેરિત- ગલગલિયાં કરાવતું અને એવું ઘણું ‘વાચન’ના નામે નભી જાય છે. આ જાતનું વાચન વાચકની અને સમાજની સેવા કરે એવો સંભવ ઓછો હોય છે અને કુસેવા કરે એવું જોખમ વધારે રહે છે. સરકારી અભિયાનમાં વાચનનો આક્રમક પ્રસાર થાય, પણ વાચનની ગુણવત્તા પર કોઇ અંકુશ ન હોય ત્યારે આ જોખમ અનેક ગણું વધી જાય છે.

ગેરમાન્યતા ૪: વાચન જીવન બદલી નાખે છે

પુસ્તકમહિમાની વાતમાં જે નિયમ લાગુ પાડ્યો હતો, એ જ પુસ્તકની વ્યક્તિ પર અસર માટે પણ ખપમાં લેવો પડેઃ પુસ્તક જીવન બદલી શકે છે, પણ તેનો આધાર વાચકની રૂચિ, સજ્જતા, મનોસ્થિતિ, ઊંમર, ગ્રહણશક્તિ, મૂળભૂત ઝોક, બૌદ્ધિક ક્ષમતા જેવી જન્મજાત અથવા કેળવાયેલી બાબતો પર હોય છે. એટલે જ, વાચકો અનેક હોય છે, પણ મર્મજ્ઞ વાચકો બહુ ઓછા હોય છે. એવા વાચકો અને લેખકો વચ્ચે સમજણનો તફાવત નહીંવત્ હોય છે.

પુસ્તકો- ખાસ કરીને નવલકથાઓનાં પાત્રો- પરથી સંતાનોનાં નામ પાડવાં એક બાબત છે અને પુસ્તકોમાંથી ગ્રહણ કરેલાં મૂલ્યો પોતાની વિચારસરણી કે જીવનપદ્ધતિમાં ઘોળવાં એ જુદી વાત છે. ઘણાં ગળચટ્ટાં લખાણો વાંચતી વખતે ‘ફીલગુડ’ અનુભવ કરાવે છે, પરંતુ તેમની અસર લાંબું ટકતી નથી. સામા છેડે એવું પણ બને કે કોઇ પુસ્તક પહેલી વાર એટલું ચોટદાર ન લાગે, પણ દરેક વાચન સાથે અને વાચકની વધતી સમજણ સાથે તેનો રંગ ચડતો જાય.

પુસ્તકો પાસે એવી કોઇ જાદુઇ છડી નથી કે વાંચવા માત્રથી કોઇનું જીવન બદલાઇ જાય. પુસ્તકનો સૌથી મોટો અને સંભવિત ફાયદો વાચકને વિચારતો કરી મૂકવાનો હોય છે. કેટલાંક સારાં પુસ્તકો સંવેદના ઝકઝોરી શકે છે અથવા વિચારપ્રક્રિયા શરૂ કરે છે, તો અમુક પુસ્તકો વિચારપ્રક્રિયાને પુષ્ટ કરવાનું અને તેનો વ્યાપ સતત વધારવાનું કામ કરે છે. આ વિચારપ્રક્રિયાના પ્રતાપે જ કયું પુસ્તક સારૂં કહેવાય ને કયું કચરો, એનો ખ્યાલ આવતો જાય છે. પરંતુ મિત્રો બનાવવા કે સંપત્તિવાન બનવા જેવાં ‘ગાઇડ’ પ્રકારનાં, દાવાબાજ પુસ્તકોથી ભાગ્યે જ કોઇનું જીવન બદલાય છે. હા, એ પુસ્તકના લખનારની વાત જુદી છે.

શું થઇ શકે?

‘વાંચે ગુજરાત’ જેવો કાર્યક્રમ શરૂ કરનાર સરકાર પાસેથી વાચન સાથે સંકળાયેલી કેટલીક મૂળભૂત બાબતોમાં ઘ્યાન અને પ્રદાનની અપેક્ષા રહે છે. તેમાં સૌથી પહેલો મુદ્દો પુસ્તકાલયોની સમૃદ્ધિનો છે. ગુજરાતભરની શૈક્ષણિક સંસ્થાઓમાં પુસ્તકાલયનું મહત્ત્વ ઘટીને સાવ શોભા પૂરતું રહી ગયું છે. પ્રકાશકોને ત્યાં ન વેચાતાં હોય એવાં નકામાં પુસ્તકોથી સંસ્થાઓનાં પુસ્તકાલયો ઉભરાય છે. બીજી તરફ, શિક્ષણના વ્યાપારીકરણને લીધે પુસ્તકાલયો માટેની જગ્યા ફાળવવાનું સંચાલકોને ગમતું નથી. ઉલટું, જૂની શૈક્ષણિક સંસ્થાઓમાં વિશાળ પુસ્તકાલયોને ‘રીનોવેટ’ કરવાના નામે તેમની પાસેથી જગ્યા છીનવી લેવાય છે અને તેમાં રહેલી સામગ્રીનો નિષ્ઠુરતાપૂર્વક નિકાલ કરી દેવામાં આવે છે.

ફક્ત શૈક્ષણિક સંસ્થાઓનાં જ નહીં, જાહેર પુસ્તકાલયો પણ લોકોને વાચન તરફ પ્રેરવામાં મહત્ત્વનો ભાગ ભજવી શકે. તેના માટે પુસ્તકાલયમાં પુસ્તકની પસંદગીથી માંડીને લાયબ્રેરીયનના જમાદારી વગરના અભિગમ જેવાં અનેક પરિબળો પર ઘ્યાન આપવું પડે.

પુસ્તકની ગુણવત્તાનો મુદ્દો સૌથી મહત્ત્વનો છે. ગુજરાતી ભાષામાં માત્ર પુસ્તકોની (તટસ્થ) સમીક્ષા કરતું એક પણ સામયિક નથી કે એ માટેની બીજી કોઇ વ્યવસ્થા નથી. સાહિત્યિક કે અન્ય સામયિકોમાં થતી સમીક્ષાઓમાં વિશ્વનિયતાના ગંભીર પ્રશ્નો હોય છે. એટલે ‘રીવ્યુ વાંચીને ફિલ્મ જોવા ન જવાય’ એ જ્ઞાનની જેમ ‘રીવ્યુ વાંચીને પુસ્તક ન ખરીદાય’ એ જ્ઞાન પણ વાચકોને ઝડપથી થાય છે, જે સરવાળે નિરાશા અને વાચન પ્રત્યેની ઉદાસીનતામાં પરિણમે છે.

પુસ્તકસમીક્ષાનું સામયિક કાઢવું કે એ માટેની વ્યવસ્થા ઉભી કરવી એ સરકારની ફરજમાં આવતું કામ નથી. ગુજરાતમાં થોડા નિષ્ઠાવંત સમીક્ષકો શોધવાનું કે આર્થિક સમૃદ્ધિ માટે જાણીતા પ્રાંતમાં આ પ્રકારના સામયિક માટેનું ભંડોળ એકઠું કરવાનું અશક્ય છે? તેનો જવાબ ગુજરાતની અસ્મિતાનું ગૌરવ ધરાવતા સૌ કોઇએ પોતાની જાત પાસેથી માગવો રહ્યો.

પુસ્તકવાચનની પ્રવૃત્તિ અમુક અંશે ખેતી જેવી છે. તેને સાર્થક બનાવવા માટે હેલિકોપ્ટરમાંથી બી વેરી દેવાનું પૂરતું નથી. સરકારી યોજના હેલિકોપ્ટરમાંથી બી વેરી શકે છે. એટલા પૂરતી તે આવકારદાયક ગણાય, પણ ત્યાર પછીની સફળતા માટે ફક્ત સરકાર જશ લઇ શકે નહીં અને નિષ્ફળતા માટે ફક્ત સરકારને દોષ આપી શકાય નહીં.