અંધશ્રદ્ધાના અન્નકુટ

ધર્મસ્થાનોમાં થતા સંપત્તિના દેખાડા બહુ વરવા લાગે છે. દિવાળી પછી બેસતા વર્ષે મંદિરોમાં થતા અન્નકુટ એવો જ એક કાર્યક્રમ છે. ભૂખમરાથી પીડાતા દેશમાં ‘ભગવાન’ સમક્ષ છપ્પન, ચોંસઠ કે વધારે પકવાનોના ભોગ ધરવામાં આવે એ દૃશ્ય આંખની કીકી તો સ્વીકારી લે છે, પણ મન તેને ખચકાટ વિના સ્વીકારી શકતું નથી, મંદિરો ધર્માદા પ્રવૃત્તિઓ ચલાવતાં હોય તો પણ એટલા કારણથી તેમને સંપત્તિનો દેખાડો કે બગાડ કરવાનું લાયસન્સ મળી જતું નથી. કેમ કે, એમાં મોટે ભાગે ‘એરણની ચોરી ને સોયનું દાન’ જેવો હિસાબ હોય છે. જેમ માણસ ધનિક તેમ તે મોટો ભક્ત ગણાય. જેમ ભક્ત મોટો, તેમ મંદિર મોટું ને એ ભગવાન પણ મોટા- વી.આઇ.પી. આ પોસ્ટ સાથે સંબંધ નથી એવી એક આડવાત તરીકે, મંદિરોના રાષ્ટ્રિયકરણનો વિચાર પણ આવી જાય છે. ધર્મસ્થાનોની સંપત્તિ અને તેમનાં સંસાધનો જરૂરતમંદો માટે વપરાય તો એકેય એજન્સીની કે ફોરેન ફંડની જરૂર ન પડે.

પણ વાત દિવાળી પછીના અન્નકુટની હતી. મહેમદાવાદમાં મારા ઘરથી સાવ નજીક, ‘બેંક રોડ’ તરીકે ઓળખાતા મુખ્ય રસ્તા પર શોપિંગ કોમ્પ્લેક્સની બહાર એક દીવાલ છે. બિપીનભાઇ (શ્રોફ)ની ખાતરની દુકાન હતી, તેની બરાબર સામે. એ દીવાલ પર એક ‘મંદિર’ થોડાં વર્ષ પહેલાં ઉભું કરી દેવામાં આવ્યું છે. આડા દિવસે ત્યાં થોડી ચુંદડીઓ, ગોખલા અને માતાજીની ટાઇલ્સ-પોસ્ટર તસવીરો સિવાય ભાગ્યે જ કંઇ જોવા મળે. પણ આ બેસતા વર્ષે જોયું તો રસ્તા પરની એ દીવાલ પર એક આડું પાટિયું લગાડીને તેની પર છપ્પન ભોગના પડિયા ખડકી દેવાયા હતા. પાટિયાના એક છેડે ડીવીડી પ્લેયર પર કોઇ ધાર્મિક સીડી વાગતી હતી, જેનો ઘોંઘાટ બે નાનાં સ્પીકર દ્વારા રસ્તા પર રેલાતો હતો અને જતાઆવતા લોકોને શ્રવણલાભ આપતો હતો. માતાજી, સાઇબાબા અને બીજા ભગવાનોની વચ્ચે બે ગોખલામાં મુખ્ય મુર્તિઓ હતી. તેમના માટે છપ્પન ભોગ ઓછો પડશે એમ લાગવાથી, તેમની સામે થમ્સ અપ, લિમ્કા અને ફેન્ટાની સૌથી નાની સાઇઝની બાટલીઓ મૂકવામાં આવી હતી.

દારૂના ધંધામાં મહેમદાવાદની ‘પ્રતિષ્ઠા’ જોતાં આ પીણાં ખરેખર સોફ્ટ ડ્રિન્ક હશે એવું માનવામાં પણ બે ઘડી શંકા ઉદભવી શકે. આ બધો તાયફો સાચવવા અને એ નિમિત્તે કલેક્શન કરવા માટે બે ભાઇઓ સામસામા છેડે ખુરશી પર છટાથી બેઠા હતા. તેમાંથી એક ભાઇ ડાંગ પકડીને ખુરશી પર એવી છટાથી બેઠા હતા, જાણે કોઇકની પચાવી પાડેલી જમીન પર કબજો જમાવીને આરામ ફરમાવતા હોય. રસ્તા પરથી પસાર થતી વખતે સૌથી પહેલી નજર ગોખલામાં ‘ધરાવેલી’ ત્રણ બોટલ પર પડી. પછી આખો ખેલ ધ્યાનથી જોયો.

હવે નવાઇની ન કહેવાય એવી સૌથી અગત્યની વાત એ હતી કે આ દીવાલ-મંદિર અને તેના ઇન્સ્ટન્ટ અન્નકુટ સામે પણ અનેક જતાંઆવતાં લોકો માથાં ટેકવતાં હતાં ને નાનાં બાળકોને ઉંચાં કરીને પગે લગાડતાં હતાં. તેમાંથી ઘણા લોકો ગામડાના હતા એવું આ ચોક્કસ મંદિર પૂરતું કદાચ સાચું પણ હોય, છતાં એકંદરે આ બાબતમાં ભણેલા અને અભણ વચ્ચે ખાસ તફાવત હોતો નથી. ઉલટું, ભણેલા અને પહોંચેલા માણસોમાં અસલામતીનું અને તેના કારણે જ્યાં ને ત્યાં માથું ટેકવવાનું પ્રમાણ વધારે જોવા મળે છે.

બેસતું વર્ષ પૂરું થતાં જ ઘટોત્કચના માયાબજારની જેમ બધી ઝાકઝમાળ અદૃશ્ય થઇ, પણ ટાઇલ્સ-પોસ્ટરવાળું મંદીર અને અંધશ્રદ્ધાના છપ્પન ભોગ એટલી સહેલાઇથી અદૃશ્ય થવાના નથી.