ડો.કપિલા વાત્સ્યાયનઃ મુલાકાત સિવાયની વાતો

થોડા દિવસ પહેલાં કળા અને નૃત્ય ઇતિહાસકાર ડો.કપિલા વાત્સ્યાયન/dr.Kapila Vatsyayan અમદાવાદની મુલાકાતે આવ્યાં, ત્યારે ખાસ એસાઇન્મેન્ટ તરીકે તેમની સાથે અલપઝલપ વાતચીત કરવાની તક મળી. સ્નેપશોટ જેવી એ મુલાકાતનો અહેવાલ તો ગુજરાત સમાચારમાં પ્રગટ થઇ ગયો

ડો. કપિલા વાત્સ્યાયન એલ.ડી.મ્યુઝીયમ ઓફ ઇન્ડોલોજીનાં મહેમાન હતાં અને ત્યાં જ પ્રવચન આપવાનાં હતાં. એકાદ દાયકા પહેલાં આ સંસ્થામાં મારા મિત્ર (હવે સદગત) લલિતકુમાર આસિસ્ટન્ટ ક્યુરેટર જેવા કોઇ હોદ્દે હતા. ત્યારે ત્યાં જવાનું થતું હતું. સંસ્થાની વિલક્ષણતાનો થોડોઘણો પરિચય પણ ત્યારે થયો હતો. ડો.કપિલાને મળવા જતો હતો, ત્યાં બહાર જ રૂપા મહેતા (દૂરદર્શન) મળી ગયાં. એ આર્ટ હિસ્ટરીમાં ડોક્ટરેટ થયેલાં ને કપિલા વાત્સ્યાયના ગ્રંથો વાંચીને તેમના પ્રત્યે અપાર આદર ધરાવે. અમે બન્ને આમતેમ તપાસ કર્યા પછી છેવટે મ્યુઝીયમમાં દાખલ થયા. દરવાનને પૂછ્યું, ડાયરેક્ટરસાહેબ અંદર છે?

દરવાને ભક્તકવિ જેવી નિસ્પૃહતા અને વિરક્તીથી હિંદી ભાષામાં જવાબ આપ્યો, 'હું કોઇને ઓળખતો નથી. તમે જાતે જ અંદર જઇને જોઇ લો.'

સંસ્થાના ચોકીદાર ભાઇ સંસ્થાના ડાયરેક્ટરને ન ઓળખતા હોય અને તે બહુમૂલ્ય ચીજવસ્તુઓ ધરાવતા મ્યુઝીયમની ચોકી કરતા હોય એટલે જરા નવાઇ જેવું લાગ્યું, પણ 'આપણે ઇન્ડોલોજીમાં છીએ' એ યાદ કરીને નવાઇ શમાવી લીધી.

છેક અંદર આવેલા ડાયરેક્ટરના રૂમમાં અમે લગભગ ઘૂસી ગયાં, ત્યાં કપિલા વાત્સ્યાયન બેઠાં હતાં. ડાયરેક્ટર સાહેબ ઇચ્છતા હતા કે હું સાંજે બીજા મીડિયાવાળા સાથે જ આવું. પણ ડો.કપિલાએ સરળતાથી કહ્યું,'આવ્યા છે તો ભલે. વાત કરી લઇએ.'

માંડ દસેક મિનીટમાં સવાલજવાબ થઇ ગયા. પછી તેમની પરવાનગીથી મારા રેફરન્સ માટે તેમની તસવીરો લેતો હતો, ત્યારે રસપ્રદ અને આપણી સંસ્થાઓમાં જ સાંભળવા મળે એવો સંવાદ સાંભળવા મળ્યો. સંસ્થાની ઓફિસનાં એક મહિલા કર્મચારી ડો.કપિલા પાસે તેમની વિમાની ટિકીટની ઝેરોક્સ માગતાં હતાં.

તેમણે કંઇક અણછાજતી માગણી કરી હોય એમ ડો.કપિલાએ હસીને, પણ મક્કમતાથી કહ્યું,'કેમ?'

'મેડમ, અહીંની પ્રોસિજર છે. ટિકીટના રીએમ્બર્સમેન્ટ માટે ઝેરોક્સ સબમિટ કરવી પડે.'

'પ્રોસિજર છે એ બરાબર છે. પ્રોસિજરને અનુસરવું જ જોઇએ. પણ મારે રીએમ્બર્સમેન્ટ નથી જોઇતું.' ડો. કપિલાએ ઠંડક ગુમાવ્યા વિના, ઉપર મૂકેલી તસવીરમાં દેખાય છે એવા હાસ્ય સાથે કહ્યું.

'પણ મેડમ, એવું તો કેવી રીતે ચાલે?'

મેડમ કહે,'મારે રીએમ્બર્સમેન્ટ જોઇતું હોય તો તમને ટિકીટની ઝેરોક્સ આપવી પડે. પણ મારે રીએમ્બર્સમેન્ટ જોઇતું જ નથી, પછી ક્યાં સવાલ છે?'

એટલે પેલાં ગૂંચવાયેલાં બહેને હાર માનીને 'તમે ડાયરેક્ટરસાહેબ સાથે વાત કરી લેજો' એ મતલબનું કહીને પીછેહઠ કરી.

***

વાત ફક્ત આ કિસ્સાની કે આ સંસ્થાની નથી. આપણી સરેરાશ સંસ્થાઓ વહીવટી અને કારકુની બાબતોમાં ગમે તેવા મહાનુભાવોની પણ અદબ જાળવી શકતી નથી, દુનિયાદારીની બાબતો તેમની સાથે 'આ બધાનું કશું મહત્ત્વ નથી' એવી ખોટી તો ખોટી નિસ્પૃહતા સાથે, ચર્ચી શકતી નથી. પરિણામે, મહાપંડિતોના સેમિનાર હોય કે બેઠકો, તેમાં સૌથી મહત્ત્વનો મુદ્દો ટી.એ. બની જાય છે.