દાઢીની દાઢી, શ્રાવણનો શ્રાવણ

ધાર્મિક ભાવનાને જપ-તપ-ઉપવાસથી માંડીને હિંસા-ઘોંઘાટ-ટીલાંટપકાં-ટોપીટોપા જેવી અવનવી ચીજો સાથે સંબંધ હોઇ શકે છે. ધર્મથી પ્રેરાઇને કોઇ અસ્ત્ર ધારણ કરે છે, તો કોઇ અસ્ત્રા (એકાદ મહિના પૂરતા) તજી દે છે.

વાત શ્રાવણ મહિનામાં વધારાતી દાઢીની છે. હિંદુ ધાર્મિક જનો માટે શ્રાવણ મહિનો વિશેષ મહત્ત્વ ધરાવે છે. કારણ કે એ મહિનામાં ફરાળી વાનગીઓ ઝાપટીને, જુગાર રમીને કે દાઢી વધારીને પણ ધર્મનું સેવન/પાલન/અનુસરણ કર્યાનો સંતોષ મેળવી શકાય છે.

‘કાયદો છોડશે નહીં ને સમાજ સ્વીકારશે નહીં’ એવી ધમકી ન હોવા છતાં, ફરાળ ઝાપટવાની કે જુગાર રમવાની ‘ધાર્મિક વિધી’ સામાન્ય રીતે જાહેરમાં થતી નથી. ફરાળ તો ઠીક, જુગાર જેવી બાબતમાં પણ સમાજ શ્રાવણ મહિનામાં બહુ ઉદાર બની જાય છે - અને કાયદો તો કાયમ માટે ફુદડી સાથે (‘શરતોને આધીન’) ઉદાર બનવા તૈયાર જ હોય છે. ફરાળ કરતાં કરતાં જુગાર ખેલાડીઓ (કે ‘ખેલીઓ’) જુગાર રમે તેને ‘ફરાળી જુગાર’ કહેવાય કે કેમ, એ વિશે ભદ્રંભદ્ર સરખા કોઇ શાસ્ત્રજ્ઞને પૂછવું પડે.

શ્રાવણ સ્પેશ્યલ ગણાતા ફરાળ કે જુગારની સરખામણીમાં, દાઢી એ ધાર્મિક ભાવનાની સૌથી નિર્દોષ, સૌથી સચોટ, સૌથી દૃશ્યમાન અને સૌથી ઓછી નુકસાનકારક અભિવ્યક્તિ છે. ચિંતનની શૈલીમાં કહી શકાય કે વધેલી દાઢી શ્રાવણ માસનું આઇ-કાર્ડ છે. ગુજરાતી મહિનાઓથી અપરિચિત લોકો પણ પોતાની આજુબાજુના પુરૂષોમાં દાઢીધારીઓની સંખ્યા ઓચિંતી વધવા લાગે, એટલે તપાસ કરી જુએ છેઃ ‘શ્રાવણ મહિનો બેસી ગયો?’ વર્ષના બાકીના ભાગમાં રોજેરોજ ચકચકાટ દાઢી છોલતા લોકોના ચહેરા પર અચાનક એક વરસાદ પછી ખુલ્લા મેદાન પર ઉગી આવેલા, ગાય-ભેંસ-ગધેડાંને ચરવાલાયક ઘાસ જેવી દાઢી દેખાય, એટલે પહેલી પ્રતિક્રિયા આશ્ચર્યની આવે છે. પછી વ્યવહારૂ માણસ તરત પરિસ્થિતિ પામીને કહે છે,‘સાવણ (શ્રાવણ) મહિનો કરો છો?’

એટલે દાઢીધારી પોતાના વ્યક્તિત્વ અનુસાર શરમાઇને કે હણહણીને કહે છે,‘હા, આપણે વરસમાં એક જ વાર દાઢી વધારવાની. એમાં કોઇ મગજમારી નહીં.’

‘દાઢી વધારવામાં કોઇ મગજમારી નથી.’ એવું ઘણા લોકો માની બેસે છે. દાઢી વધાર્યે જવામાં તેમને ‘ભલું થયું ભાંગી જંજાળ’ જેવો નિરાંતનો અહેસાસ લાગે છે. પરંતુ જંજાળ ભાંગ્યા પછી શું કરવું એનો કાર્યક્રમ તેમની પાસે હોતો નથી. ખરૂં પૂછો તો, દાઢીની જંજાળ એમ ભાંગવી પણ અઘરી છે. ધર્મના નામે ઘણી વાર જુગારને સહજતાથી સ્વીકારી લેવામાં આવે છે, પણ દાઢીને એટલી જલદી સામાજિક સ્વીકૃતિ મળતી નથી.

દાઢીના વિરોધીઓ અનેક પ્રકારના હોય છે. (આ રાજકીય વિધાન નથી.) કોઇ પણ સામાજિક સુધારાની જેમ દાઢીનો પહેલો પ્રતિકાર ઘરમાંથી શરૂ થાય છે. પરણીત પુરૂષે સૌથી પહેલાં પત્નીનો ઠપકો સાંભળવાની તૈયારી રાખે છે. બે-ચાર દિવસ તો એ પોતાનો દાઢીયલ ચહેરો ગુપચાવતો ફરે છે, પણ એક દિવસ પત્નીનું ઓચિંતું ઘ્યાન જાય છે, ‘તમે કેમ બીમાર જેવા લાગો છો? તબિયત ઠીક નથી?’ આવા લાગણીભર્યા પ્રશ્નથી શરૂ થયેલો સંવાદ છેવટે દાઢીના હનન જેવો ભયાનક વળાંક લેશે, તેની દાઢી ધારીને ભાગ્યે જ કલ્પના હોય છે.

સવાલના જવાબમાં દાઢીધારી શખસ ‘એ તો અમસ્તું. આ તો મને થયું કે જરા... એવું કંઇ નહીં... જ્યાં સુધી રખાય ત્યાં સુધી.. પણ મને થયું કે શ્રાવણ મહિનામાં...દાઢી જરા વધારીએ.’

પત્ની કે બીજાં કુટંબીજનોને દાઢીધારી માણસ સાવ માંદલો દેખાય એનો પણ વાંધો હોય છે અને સરખી દાઢી વઘ્યા પછી એ ખૂંખાર દેખાવા માંડે તો પણ ખૂંચે છે. થોડા દિવસ પછી સંવાદની રીત બદલાય છે. પત્ની કહે છે,‘આ શું ભાઇસાબ! જરાય સારા નથી લાગતા! આમ દાઢી વધારીને નીકળો છો તો પોલીસ ક્યાંક ત્રાસવાદવિરોધી કાયદામાં પકડી ન જાય!’

‘જે રાજ્યના મુખ્ય મંત્રી અને ગૃહમંત્રી દાઢીધારી હોય, ત્યાં દાઢી વધારવામાં ચિંતા કેવી!’ એવું રાજકીય જ્ઞાન પતિ પત્નીને આપવાનો પ્રયાસ કરે છે, પણ પત્ની તેમના ધાર્યા કરતાં વધારે સ્માર્ટ નીકળે છે. એ કહે છે,‘મુખ્ય મંત્રી ને ગૃહમંત્રી દાઢી સેટ કરાવે છે- તમારી માફક અડાબીડ ઉગાડતા નથી- ને એમને તો કોઇ કહેનાર નથી ને કહે તો કોઇનું સાંભળનાર નથી.’

જે ઘરમાં વડીલો હોય ત્યાં વડીલો પણ દાઢીને પ્રોત્સાહન આપતા નથી. બહુ ઊંમરલાયક વડીલો હોય તે દાઢીધારીના ઇતિહાસના જ્ઞાનમાં વધારો કરતાં કહે છે,‘ભાઇ, અમારા જમાનામાં તો બહારવટિયા, ડાકુલૂંટારા ને પ્રોફેસરો દાઢી રાખતા.’ પછી કંઇક કાચું કપાયાનો ખ્યાલ આવતાં કહે છે,‘પ્રોફેસરો અને બીજા મોટા માણસો-લિંકન જેવા દાઢી રાખતા. પણ ભાઇ દાઢી તો એવા બધાને શોભે.’ દાઢી રાખવાથી વડીલશ્રી પોતાનો સમાવેશ બહારવટિયામાં કરશે કે પ્રોફેસરમાં એ અવઢવમાં શ્રાવણ વીતી જાય છે.

ઓફિસમાં કે મિત્રવર્તુળમાં પણ શ્રાવણની સાથે જ કેટલાક ચહેરા પર ફણગા ફુટવા માંડે છે, જે જોતજોતાંમાં સ્વાઇન ફ્લુના વ્યાપની જેમ આખો વિસ્તાર આવરી લે છે. કાયમી દાઢી રાખનારામાં જેમ બાવા-દાઢી, બૌદ્ધિક દાઢી, ખૂંખાર દાઢી, દાઢીના વાળ જેટલા દાવપેચ દર્શાવતી કાબરચીતરી દાઢી કે ફેશનેબલ બકરાદાઢી (‘ગોટી’) જેવા અનેક પ્રકારો હોય છે, પણ ફક્ત શ્રાવણમાં દાઢી વધારનારા આટલી આળપંપાળમાં પડતા નથી.

વૈરાગી ભક્તકવિઓ દુનિયાને ‘ચાર દિનોંકા ખેલ’ કે ‘રૈનબસેરા’ (રાતવાસો) તરીકે ઓળખાવે છે, જ્યાંથી મુદત પૂરી થયે ચાલતા થવાનું છે. શ્રાવણમાં દાઢી વધારનારાની દાઢી પ્રત્યેની વિરક્તી કંઇક એ જ પ્રકારની હોય છે. આસક્તિ અને વિરક્તિનો દુર્લભ અને વિવેકપૂર્ણ સમન્વય શ્રાવણમાં દાઢી વધારનારા ઘણાખરા લોકોમાં થયેલો જોવા મળે છેઃ તે કાળજીપૂર્વક દાઢી વધારે છે, પણ મહિનો પૂરો થયે પોતાની વધારેલી દાઢીને પ્રેમમાં પડ્યા વિના, ચહેરો ફરી સફાચટ કરાવી નાખે છે ત્યારે આકાશમાં દેવો પુષ્પવૃષ્ટિ કરે કે ન કરે, કેશકર્તનકાર શીશીમાંથી જળવૃષ્ટિ અવશ્ય કરે છે.

શ્રાવણ મહિના સાથે ગુંથાયેલા દાઢી-માહત્મ્યમાં એક જ બાબત ખટકે એવી છેઃ ફરાળમાં અને હવે તો જુગાર દ્વારા શ્રાવણની ઉજવણી કરવામાં મહિલાઓ પાછળ નથી. પરંતુ દાઢી દ્વારા ભક્તિનો માર્ગ સ્ત્રીઓ માટે બંધ છે. સ્ત્રીઓ માત્ર સ્ત્રી હોવાને આ માર્ગે પ્રવેશ મેળવી શકતી નથી. કેટલાક આફ્ટરશેવ લોશન ઉત્પાદકો કે શેવિંગ ક્રીમની જાહેરખબર બનાવનારાએ દાઢી સાથે સ્ત્રીઓને સાંકળવાના પ્રયાસ કર્યા છે, પણ આ બાબતમાં તે કામ લાગે એવા નથી. પુરૂષ દાઢી વધારે તો તેના પરિવારમાં રહેલી સ્ત્રીઓને પણ ‘હિંદુ અનડીવાઇડેડ ફેમિલી’ના ધારા અંતર્ગત પુણ્ય પ્રાપ્ત થાય એવી કોઇ સ્કીમ હશે? શ્રાવણીયા પુણ્યનાં ‘રીટર્ન’ ભરતા કોઇ સી.એ.ને પૂછવું પડે!