ભૌતિક શાસ્ત્રની વર્કશોપ અને કેટલીક ‘ભૌતિક’ બાબતો

રવિવાર (25-1-09)ના દિવસે સાયન્સ સીટીમાં ‘ઇન્ડિયન એસોસિએશન ઓફ ફિઝિક્સ ટીચર્સ’ તરફથી એક વર્કશોપ યોજાઇ. આમ તો મારે આખી વાત સાથે કશી લેવાદેવા નહીં. પણ વલ્લભ વિદ્યાનગરની એસપી યુનિવર્સિટીના ભૌતિકશાસ્ત્રના વડા જોષીપુરાસાહેબે પ્રેમપૂર્વક મારો નંબર શોધીને ‘પ્રિન્ટ મીડિયામાં વિજ્ઞાન’ એ વિષય પર બોલવા કહ્યું.
કાર્યક્રમમાં પીઆરએલ (ફિઝિકલ રીસર્ચ લેબોરેટરી)ના બે ભૂતપૂર્વ ડીરેક્ટર સુધીરભાઇ પંડ્યા અને અમેરિકાથી આવેલા ડી.(દેવેન્દ્ર) લાલ, જે. એન. દેસાઇ જેવાં ખમતીધર નામો હતાં. કટારલેખક વિહારી છાયા અને પ્રકાશક તરીકે મહેશ દવે (ઇમેજ) પણ બીજા સેશનમાં હતા.
કેમિસ્ટ્રીના સ્નાતક તરીકે કોલેજમાં બે વર્ષ ફિઝિક્સ ભણેલો. ‘ભણેલો’ કહેવામાં અતિશયોક્તિ છે. ખરેખર તો મેં ફિઝિક્સના ક્લાસ ભરેલા ને પેપરો આપેલાં ને પાસ પણ થયેલો. છતાં લગભગ જલકમલવત્.

સદભાગ્યે મારે ફિઝિક્સ વિશે નહીં, પણ મીડિયામાં વિજ્ઞાન વિશે બોલવાનું હતું. એ મને આવડતું હતું. એટલે આવડ્યું એવું બોલ્યો. અહીં એની કથા કરવાની નથી. એ સિવાયની કેટલીક નજરે ચડેલી - કે પડેલી વાતો કરવી છે.

• અધ્યાપકોના સેમિનાર અને વર્કશોપમાં ‘સૌએ પોતાનાં ટીએ ફોર્મ ભરી દેવાં’ એ આખા સેમિનારનો કેન્દ્રીય કાર્યક્રમ અથવા કેન્દ્રવર્તી ધ્વનિ હોય એવું લાગે. એ જાહેરાત એવા સમયે અને એવી રીતે કરવામાં આવે કે મારા જેવાઓને તો એવું જ સંભળાયઃ ‘આ બધા પરચૂરણ કામમાંથી પરવારો એટલે પેલું અગત્યનું કામ-ટીએ ફોર્મ જમા કરાવવાનું- ભૂલતા નહીં.
• વક્તાઓના સમય નિયત કરેલા હોય અને તેનો છાપેલો કાર્યક્રમ વક્તાઓને આપ્યો હોય, છતાં વક્તાઓ ઘડિયાળ સામે, શ્રોતાઓ સામે કે અધ્યક્ષ સામે જુએ નહીં અને ‘હું લખીને લાવ્યો છું એટલું બોલવું મારો અધ્યાપનસિદ્ધ હક છે ને તે હું મેળવીને જ જંપીશ’ એવા તિલક-પાઠમાં આવી જાય. જે.એન.દેસાઇ જેવા સિનિયર સાહેબ એકથી વધારે વાર પોતાની ખુરશી પરથી ઉભા થઇને વક્તાને ઇંગિત કરે, શ્રોતાઓનાં ઓલરેડી દ્રવી ચૂકેલાં દિલ આ ચેષ્ટાથી વધારે દ્રવી જાય. છતાં વક્તા પર તેની કશી અસર નહીં.
• આખા દિવસનો કાર્યક્રમ થાય. રૂડાં ભોજનીયાં રખાય. કડકડતાં ટીએ બિલ ચૂકવાય. અધ્યાપકોને તો જાણે આ જ કામ હોય એટલે એમને પગાર ઉપરાંત મળનારા ટીએ બિલથી આનંદ થાય. પણ મારા જેવા બિનઅધ્યાપકોનું શું? તેમને ટેક્સીભાડા તરીકે આઠસો-હજાર-બારસો રૂપિયા મળે, પણ એક વ્યાવસાયિક તરીકે તેમની હાજરી બદલ તેમને સન્માનનીય રકમનો પુરસ્કાર મળવો જોઇએ એવો સુવિચાર આયોજકોને આવતો નથી. એટલે થાય એવું કે કાર્યક્રમ સાથે સંકળાયેલા સૌ કોઇ- ડેકોરેટર, કેટેરર અને ખુરશીવાળા સુદ્ધાંને તેમના મહેનતાણાના રૂપિયા મળે. પણ જેના થકી એ બધું છે તે બોલનારને સમાજની-સંસ્થાની સેવા કરીને સંતોષ માનવાનો. તેનો ઉપાય ફક્ત એ નથી કે આવી જગ્યાએ ન જવું. પણ હવેથી આવી જગ્યાએ શરમ મુકીને ગરીમાપૂર્વક ફી વિશે વાત કરવી.
• સાયન્સ સીટીનો હોલ હોય, ડી.લાલ જેવા પહેલી વાર સાયન્સ સીટી આવ્યા હોય, એ પ્રવચન કરે પણ આખા કાર્યક્રમના કે કમ સે કમ ડી.લાલના પ્રવચનનું પણ ઓડિયો રેકોર્ડિંગ ન મળે. અને આખા કાર્યક્રમ દરમિયાન બાજુ પર બે કમ્પ્યુટર લઇને ગડમથલ કરતા માણસો જોઇને એવું સમજે કે ‘આ લોકો કાર્યક્રમનું વેબકાસ્ટિંગ કરે છે કે શું?’ કમ્પ્યુટરના જમાનામાં આવા કાર્યક્રમોનું વિડીયો રેકોર્ડિંગ શા માટે ન થવું જોઇએ? એમાં ખર્ચનો નહીં, દૃષ્ટિનો સવાલ છે.
• સાયન્સ કમ્યુનિકેશન વિશેની વર્કશોપ હોય અને મારા સિવાય બીજા કોઇની વાતમાં નગેન્દ્રવિજયના કે ‘સ્કોપ’ના પ્રદાનનો ઉલ્લેખ ન થાય એ પણ કેવું વિચિત્ર. જેમણે આ દિશામાં સૌથી વધારે કામ કર્યું. તેમની જાણે કે નોંધ નહીં. આપણને થાયઃ આ તે ફિઝિક્સ પ્રોફેસરોનું મંડળ છે કે ગુજરાતની સાહિત્ય પરિષદ? જો કે મારી પેઢીના કેટલાક મિત્રો મળ્યા. તેમણે ઉમળકાભેર નગેન્દ્રભાઇને યાદ કર્યા, જોષીપુરાસાહેબની જેમ જ પ્રેમથી વાતો કરી અને સંપર્કમાં રહેવા કહ્યું.
• બિનીત મોદી અને લલિત ખંભાયતા પણ હતા. લલિતે ડી.લાલનો ઇન્ટરવ્યુ અગાઉ કરેલો. આજે પણ ઉત્સાહપૂર્વક લલિતે તેમની સાથે જમવાના સેશનમાં થોડી વાતો કરી. ઝીણી ઝીણી બાબતોમાં એમની ચીવટ, સહકાર આપવાની વૃત્તિ અને મોટપ જણાઇ આવતી હતી. મૂળ બનારસના પણ અમેરિકામાં વસતા દેવેન્દ્ર લાલ ધ્રુવપ્રદેશ પરના પાંત્રીસથી ચાળીસ હજાર વર્ષ જૂના બરફના થરનું અને ‘નાસા’ પાસેથી મેળવેલા ચંદ્રના ખડકોનું અધ્યયન કરી ચૂક્યા છે. ‘તમે કદી એન્ટાર્કટિકા ગયા છો?’ એવું લલિતના સવાલોની વચ્ચે પૂછ્યું, એટલે ડો.લાલ કહે,’ના, તક તો હતી, પણ મારા માથામાં સાયનસનાં એવાં પોલાણો છે કે એનો વ્યુ બતાવું તો તમને લાગે કે આ માણસને મગજ છે જ નહીં.’
  Photoline L to R : 2 former PRL directors Prof. Devendra Lal & Prof. Sudhir Pandya (photo : binit modi)