ભસતી કોયલ

બાળપણથી કોયલનાં ગુણગાન વાંચતા-સાંભળતા આવેલા ગુજરાતી વાચકોને મથાળું વાંચીને આઘાત લાગી શકે અથવા આ લખનારની માનસિક સ્વસ્થતા વિશે શંકા જાગે. પણ એટલી ખાતરી રાખજો કે આઘાત (કદાચ) પહેલી વાર સચ્ચાઈ વાંચ્યાનો હશે અને લેખ પૂરો થતાં સુધીમાં બીજા મુદ્દા વિશે પણ કશી શંકા નહીં રહે.

‘કોયલડી ને કાગ, વાને વરતારો નહીં/ જીભલડીમાં જવાબ, સાચું સોરઠિયો ભણે’—આવો બોધયુક્ત દુહો એક સમયે જાણીતો હતો. તેનો સાર સ્પષ્ટ છેઃ કાગડો ને કોયલ રંગે તો સરખાં, પણ બોલે ત્યારે કાગડાના પૈસા પડી જાય (ને કોયલના ન પડે). કદાચ આ જ પ્રકારની સમજ સાથે, એક સમયે સુમધુર કંઠ ધરાવતાં લતા મંગેશકરને કોયલની ઉપમા અપાતી હતી અને ગાયિકાઓ માટે ‘કોકિલકંઠી’ જેવું વિશેષણ વપરાતું હતું. ‘કુહુ કુહુ’ બોલતી કોયલિયાનું ગીતસંગીતમય સ્વરૂપ અત્યંત કર્ણપ્રિય લાગતું હતું. સ્કૂલના ક્લાસમાં બહુ વાતો કરતી છોકરીઓને હંમેશાં ‘કાબર’ની ઉપમા મળતી—કદી કોયલની નહીં. કિશોરાવસ્થાની મુગ્ધતામાં વાંચેલા ચિંતકોએ પણ વસંતમાં કોયલના ટહુકાનું માર્કેટિંગ કરવામાં કશું બાકી રાખ્યું ન હતું.

અત્યાર લગી થયેલો કોયલ-મહિમા ખોટો નથી, પણ તે ચિત્રની એક બાજુ છે. તેની ભાગ્યે જ ઉલ્લેખાયેલી બીજી બાજુ એક જૂના ગીતના મુખડામાં વ્યક્ત થઈ છેઃ ‘કાહે કોયલ શોર મચાયે રે.’ અલબત્ત, ગીતમાં નાયિકાને તત્ત્વતઃ કોયલના અવાજ સામે વાંધો નથી. પણ ‘મોહે અપના કોઈ યાદ આયે રે’—એ કારણથી તેને મીઠા અવાજે ગાતી કોયલ શોર મચાવતી લાગે છે. એટલે, તેમાં કોયલના કંઠની મીઠાશનાં વખાણ જ છે.

પરંતુ કોયલ વિશેની સઘળી અહોભાવયુક્ત માહિતી બાજુ પર રાખતાં જણાશે કે કોયલની કુહુ ભલે મીઠી હોય, પણ તેનું સળંગ-ઉપરાછાપરી પુનરાવર્તન ત્રાસરૂપ બની જાય છે. ઉનાળાની ઋતુમાં ઘણી કોયલો ઓફિસે જઈને અંગુઠો પાડવાનો હોય એટલી નિયમિતતાથી સવારના પહોરમાં ઘરની બાજુના કોઈ વૃક્ષ પર આવી જાય છે. જેમની સવાર માણસોના સમયે—એટલે કે આઠેક વાગ્યે—પડતી હોય, એવા લોકોની આંખોમાં હજુ તો ઊંઘના અવશેષ વેરાયેલા હોય, ત્યાં કોયલ શરૂ પડી જાય છેઃ કૂહુ...કૂહુ...કૂહુ.. પહેલાં બે-ત્રણ વાર તેમાં ટહુકાનો અહેસાસ થાય છે, પણ પછી આવર્તન ચાલુ રને ચાલુ હે છે. ચાર-છ વાર એક જ સૂરમાં કૂહુ કૂહુ કર્યા પછી તેનો સૂર ઊંચો જાય છે. આમ, એક વારમાં તે પંદર-વીસ વાર, એકશ્વાસે,  કુહૂ...કુહૂ મચાવે છે. બે-પાંચ ટહુકા સુધી તેનો અવાજ લતા મંગેશકરના પચાસના દાયકાના અવાજ જેવો લાગે છે, પણ પછી તે સાંભળીને એંસી-નેવુના દાયકામાં અને તે પણ ઊંચા સૂરમાં ગાતાં લતા મંગેશકરના અવાજની યાદ તાજી થાય છે અને કહેવાનું મન થાય છે,‘બહેન, જરા ધીમેથી ચીસો પાડ.’

બે-ત્રણ સૂરમાં પંદર-વીસ વાર કૂહૂ...કુહૂનો એક રાઉન્ડ પૂરો થાય અને સાંભળનારના કાનને સહેજ હાશકારો થાય, ત્યાં તો ફરી એ જ ક્રમ શરૂ થઈ જાય છે. આવું ઘણી વાર અડધો કલાક-કલાક સુધી ચાલી શકે છે. પછી થોડો પોરો ખાઈને વળી તે મંડી પડે છે. ક્યારેક તો કોયલની એવી ચીસાચીસ બે-ચાર કલાક સુધી ચાલે છે. તે સાંભળીને કાન પાકી જાય છે, પણ કોયલની જાહેર ઇમેજ અને લોકલાજને કારણે ‘કોયલ બહુ કકળાટ કરે છે’-- એવી ફરિયાદ કરતાં લોકો ખચકાય છે. તેમને બીક લાગે છે કે ક્યાંક કોયલના કકળાટ સામે આંગળી ચીંધવા જતાં, ફરિયાદી સાથે આરોપી જેવો વ્યવહાર કરવાની વર્તમાન પદ્ધતિ પ્રમાણે, પોતાને ખુલાસા આપવા ન પડે.

ઘણા લોકો સુખી હોય છે. તેમને ગમે તેટલા ઘોંઘાટથી બહુ ફરક પડતો નથી. ડીજેના સ્પીકરની પાસે ઊભા રહીને નાચી શકતા કે નાચ્યા વગર પણ તેનો કાનફાડુ ઘોંઘાટ માણી શકતા લોકોને કોયલ સામે કશો વાંધો ન હોય તે સમજી શકાય છે. પરંતુ કેટલાક લોકોને ઘોંઘાટની એલર્જી હોય છે. ભારતમાં ધૂળની એલર્જી હોવી ને ઘોંઘાટની એલર્જી હોવી, એ બંને સરખી ગંભીર સમસ્યાઓ છે. કારણ કે, આ બંને બાબતોથી ભારતમાં કદી છૂટકારો મળવાનો નથી. છતાં, કોયલ મંડી ને મંડી રહે અને કેમે કરીને બંધ ન થતી હોય, ત્યારે તેના ઘોંઘાટથી ત્રાસેલા લોકોના મનમાં અનેક નકારાત્મક વિચારો આવે છે.

મનમાં થાય છે કે રાત પડ્યે કૂતરાં ભસતાં હોય તેમની તરફ પથ્થર ફેંકીને તેમને અહિંસક રીતે ભગાડી શકાય છે, પણ ધોળે દહાડે ભસવા જેટલી જ કર્કશતાથી ચીસાચીસ કોયલનું શું કરવું? પહેલાં તો કઈ દિશામાંથી કોયલનો અવાજ આવે છે તે નક્કી કરવું પડે. પહેલાંનો સમય હોત તો, શબ્દવેધ બાણ ચલાવીને કોયલને નુકસાન પહોંચાડ્યા વિના, તેને ઉડાડી શકે એવા કોઈ જણની તલાશ કરી શકાત. એ વિકલ્પ હાથવગો ન હોવાથી, કૂતરાંની જેમ કોયલની દિશામાં પથ્થર ફેંકવાનો વિચાર આવે છે. પણ તે વ્યવહારુ રીતે શક્ય હોતો નથી. શહેરોમાં ગીચ ફ્લેટોની વચ્ચે કે સોસાયટીના કોમન પ્લોટમાં ક્યાંક એકાદ ઝાડ હોય ને ત્યાં કોયલ બેઠી પણ હોય. છતાં, એ તરફ પથ્થર ફેંક્યા પછી, તે આડોઅવળો જાય તો?

‘રે પંખીની ઉપર પથરો ફેંકતા ફેંકી દીધો’—જેવી સિચ્યુએશન જરા જુદી રીતે સર્જાય, કોયલની ચીસો તેના ઠેકાણે રહે અને પથ્થર ફેંકનારે ખુલાસા કરવાનો વારો આવે.

બગીચામાં ચાલતાં ચાલતાં

ચાલવું એ કસરત કહેવાય ને લોકોએ તે કરવી જોઈએ—એ વૈજ્ઞાનિક શોધ માટે ઓટોમોબાઇલ ઇન્ડસ્ટ્રી જવાબદાર છે. પહેલાં, એટલે કે વીસેક વર્ષ પહેલાં સુધી, મોટા ભાગના લોકો માટે ચાલવું એ સામાન્ય જ નહીં, ફરજિયાત ક્રિયા હતું. પછી દ્વિચક્રી વાહનોનો પગપેસારો વધ્યો. એટલે, દૂધ લેવા, બજાર જવા કે પાનના ગલ્લે આંટો મારવા માટે પણ દ્વિચક્રી વપરાતું થયું. હવે કસરત લેખે ચાલવા જનારા પણ ચાલવા જવાના સ્થળ સુધી પહોંચવા માટે દ્વિચક્રીનો ઉપયોગ કરે છે.

જોકે, એમાં બધો તેમનો વાંક નથી. કારણ કે, કસરત માટે તો ઠીક, કામ માટે પણ રસ્તા પર ચાલવું ખતરનાક નીવડી શકે છે. આરોગ્ય સુધારવા માટે રસ્તા પર ચાલવા જનાર માતેલા વાહનની ટક્કર ખાઈને, આરોગ્યને બદલે અંગભંગ પામે એવું પણ બની શકે. બીજાના એવા અનુભવ સાંભળ્યા પછી, પોતાના એકંદર આરોગ્ય ઉપરાંત શરીરનાં હાડકાંની જાળવણી કરવા ઇચ્છતા લોકો બગીચામાં ચાલવા જવાનું પસંદ કરે છે.

પહેલાંના બગીચા ફક્ત આનંદપ્રમોદ માટે અને હિંદી ફિલ્મોનું માનીએ તો, પ્રેમી-પ્રેમિકાઓના મિલન તથા ગાયન માટે હતા. પછીનાં વર્ષોમાં શહેરોમાં અને તેની દેખાદેખી નાનાં નગરોમાં પણ બગીચામાં ચાલવાના ટ્રેક તૈયાર કરવામાં આવ્યા—જાણે ટ્રેનને ચાલવા માટે પાટા હોય, તેમ ચાલનારાને ચાલવા માટે ટ્રેક. ફરક એટલો કે આવા ટ્રેક પર અનેક જણ એકસાથે, આગળપાછળ ચાલી શકે અને સિગ્નલ ન હોવા છતાં, ગંભીર અકસ્માત થવાની શક્યતા નહીંવત્.

ટ્રેન સાથેની સરખામણી આગળ વધારતાં કહી શકાય કે બગીચામાં ચાલનારાના પણ ટ્રેનની જેમ જુદા જુદા પ્રકાર હોય છે. કેટલાક ચાલનારા સુપરફાસ્ટ એક્સપ્રેસ જેવા હોય. તે ઝડપભેર ચાલે, પાછા વચ્ચે ક્યાંક થોભે, પાછા ચાલવાનું આગળ વધારે. કેટલાક લોકલ ટ્રેન જેવા હોય. થોડું ચાલે, વળી પાછું કોઈ મળે એટલે વાતો કરવા ઊભા રહે. પછી આગળ વધે ને ફરી કોઈ પરિચિત દેખાય તો એ સામેથી બૂમ પાડે અને તેમને ઊભા રાખીને વાતો કરે. તેમનું એક ચક્કર પૂરું થાય ત્યારે સુપરફાસ્ટ ચાલક અઢી-ત્રણ રાઉન્ડ પૂરા કરી ચૂકયા હોય. (ચાલક શબ્દ આમ તો ચલાવનાર માટે વપરાય છે, પણ રક્ષે તે રક્ષક, તો ચાલે તે ચાલક કેમ નહીં?)

કેટલાક ચાલકો વળી સુપરફાસ્ટને પણ હંફાવે એવા—દુરન્તો એક્સપ્રેસ જેવા—હોય, જે એક વાર ચાલવાનું શરૂ કર્યા પછી, તેમણે નિશ્ચિત કરેલો સમય પૂરો ન થાય, ત્યાં સુધી અટકે જ નહીં. જાણે, અમદાવાદથી ઉપડ્યા એટલે સીધા મુંબઈ. રસ્તામાં ગમે તેટલા ઓળખીતા મળે, ગમે તેટલી ગીરદી હોય, બાળકો રમતાં હોય, અમુક ભાગમાં રસ્તો ખરાબ હોય, ટ્રેક પર કૂતરાં લડતાં હોય કે લડીને સુઈ ગયાં હોય, પણ દુરાન્તો પ્રકારના ચાલકો તેમની ગતિ અટકાવ્યા વિના ધમધમાટ આગળ વધતા રહે. તેમની એકનિષ્ઠતા અને તેમનું ફોકસ જોઈને એવી પણ શંકા જાય કે આ લોકો ચાલવાના બહાને કંઈ બીજું તો નથી કરી રહ્યાને? કેટલાક દુરાન્તો-પ્રકારો એટલી ગંભીર કે ઝનૂની મુખમુદ્રાથી ચાલતા હોય કે તે કોઈ પ્રકારની તાંત્રિક વિધિ કરી રહ્યા હોય એવું લાગે. તેમને જોઈને વિચાર આવે કે એક જમાનામાં વંદે ભારત ટ્રેનોને અથડાતી હતી એવી કોઈ ભેંસ આ ચાલનારાને અથડાય તો ચાલનારા જેટલી જ ભેંસની પણ ચિંતા કરવી પડે.

તેમનાથી સાવ સામા છેડે આવે ગુડ્ઝ ટ્રેન પ્રકારના ચાલનારા. તે એકલા ન હોય. તેમની સાથે બે-ચાર મિત્રો કે પરિવારનાં નાનાં સભ્યો હોય. એ બધા ચાલવાના ટ્રેક પર આસ્તે આસ્તે, જોનારને યથેચ્છ લાગે એવી રીતે, આગળ વધતા હોય. તેમની ઝડપ એટલી ઓછી હોય કે એવું લાગે, જાણે તે રાત બગીચામાં જ વીતાવવાનાં હોય અને એટલે તેમને કશી ઉતાવળ જ ન હોય. આવી ગુડ્ઝ ટ્રેનમાં બાળકો હોય તો તે વળી મૂળ ટ્રેનથી છૂટા પડીને, બીજી લાઈને ફંટાઈ ગયેલા ડબ્બાની જેમ આમતેમ છૂટાં ફરતાં હોય. વળી પાછાં તે આગળથી મુખ્ય ટ્રેન સાથે ભેગાં પણ થઈ જાય. આવાં જૂથ ઘણી વાર આખો ટ્રેક રોકીને ચાલતાં હોય.

માણસને વાહનોની એવી ટેવ પડી ગઈ હોય છે કે પગપાળા ચાલતી વખતે પણ આગળ ગુડ્ઝ ટ્રેન-પ્રકાર કે તેનો કોઈ છૂટો પડી ગયેલો ડબ્બો લહેરાતો જુએ, એટલે પહેલો વિચાર હોર્ન મારવાનો આવે. પછી યાદ આવે કે આપણે તો ચાલવા આવ્યા છીએ. અહીં હોર્ન ન હોય. તરત બીજો વિચાર આવેઃ ટ્રેક પર વાહન ભલે ન હોય, પણ છૂટું હોર્ન રખાય કે નહીં? જેથી ટ્રેક પર વચ્ચે ને વચ્ચે આવતા લોકોને આઘા ખસવાનો સંકેત આપી શકાય.

કોઈ માણસ રસ્તા પર બેકાળજીથી ચાલતો હોય તો તેને ઠપકો આપતાં કહેવામાં આવે છે, ‘આ રોડ છે, બગીચો નથી. જરા જોઈને ચાલો.’ પણ બગીચામાં આડા આવતા લોકોને આવું શી રીતે કહેવાય? રાન્તો-સુપરફાસ્ટ પ્રકારના ચાલનારાને તો ઉલટો રસ્તામાં આવતા લોકો અવળો ઠપકો આપતાં કહે શકે, ‘જરા ધીમે ચાલો. આટલી બધી ઉતાવળ શી છે? આ એક્સપ્રેસ હાઇ વે નથી, બગીચો છે.’

ટ્રેક પરનો આવો બધો ખેલ માંડ અડધા કલાક-કલાકનો હોય છે. પછી બધાએ ટ્રેકને બગીચામાં મુકીને ઘરે જ જવાનું હોય છે. પણ એમ તો, આ બધો—જીવનનો-ખેલ માંડ સાઠ-સિત્તેર-એંસી વર્ષોનો જ હોય છે ને?

હાસ્યવ્યંગની વિડીયોનાં ચાર વર્ષ

કોરોનાકાળમાં ટ્વિટર પર આવ્યો અને થોડા દિવસમાં હાસ્યવ્યંગની વિડીયો બનાવવાનું શરૂ કર્યું. મે, 2020. એ વાતને ચાર વર્ષ પૂરાં થયાં. આ સાથે મુકેલી વિડીયો 326મી છે.

ટ્વિટરની મર્યાદા 2 મિનીટ અને 20 સેકન્ડ. તેમાં જે કળા કરવી હોય તે કરી નાખવાની. (હવે પેઇડ બ્લુ ટીક મેળવવાથી તે મર્યાદા વધારી શકાય છે, પણ એવો કોઈ વિચાર નથી.) પહેલી સો વિડીયો તો રોજની એક લેખે કરી. એટલે ખબર પડી કે આ ફોર્મમાં વાંધો નહીં આવે. પણ પછી વિડીયો બનાવવા માટેના સમયનો પ્રશ્ન રહેતો હતો.

પહેલેથી સ્ક્રીપ્ટ લખતો ન હતો. એટલે આઇડીયા વિચારીને અથવા તેના સાવ ઉપરછલ્લા મુદ્દા નોંધીને કેમેરા ચાલુ કરી દેવાનો. તેની સામે બોલી જવાનું. પછી તેમાંથી ખપજોગું કાઢી લેવાનું. ઘણી વાર સામગ્રી વધારે થઈ હોય. તેને 2:20 મિનીટમાં સમાવવામાં તકલીફ પડે. બે-પાંચ સેકન્ડ એડિટ કરવા માટે ખાસ્સી મહેનત પડે. ફોનના જ સીધાસાદા સોફ્ટવેરમાં કટિંગનું કામ કરવાનું. આશય એટલો કે ઓછામાં ઓછા સમયમાં થવું જોઈએ. તેના કારણે વિડીયોની ટેકનિકલ ગુણવત્તા ચકાચક ન હોય, પણ તેની બહુ પરવા ન હતી. વ્યાવસાયિક ધોરણે કે એવી ગંભીરતાથી કરવું હોય તો ટેકનિકલ બાબતમાં ધ્યાન રાખવું પડે, મારો ઉદ્યમ નીતાંત આપઉલટથી હતો. તેમાં આવતી સામગ્રી મારા હિસાબે ને મારા ધોરણે નબળી ન જવી જોઈએ તે જ મુખ્ય નિસબત.

અનુભવે જોયું કે મોટા ભાગના લોકો સામગ્રી સારી હોય તો ટેકનિકલ મર્યાદાઓ નજરઅંદાજ કરી શકે છે. એટલું જ નહીં, સારી સામગ્રીની તે દિલથી કદર કરી શકે છે. એવું ન કરી શકે તેવા જીવાત્માઓ (ફેસબુક પર એક જણે કહ્યું હતું તેમ) વિડીયોમાં કેટલા કટ આવ્યા, તેની ગણતરી રાખે છે. હકીકતમાં, મહત્તમ 2:20 મિનીટની આખી વિડીયો જોયા પછી તેમાં જેને કટ ગણવા સિવાય બીજું કશું કહેવાનું ન હોય, તેમને આશ્વાસન અને શુભેચ્છા સિવાય બીજું કંઈ જ આપવાનું થતું નથી.

વડાપ્રધાનની આપખુદશાહી, દેશ માટે ખતરનાક એવો તેમનો સ્વ-મોહ, ભપકાબાજી, હળહળતાં જૂઠાણાં જેવી બાબતો હાસ્યવ્યંગ વિડીયોના માધ્યમથી, ઘણુંખરું ઉગ્ર બન્યા વિના પણ, આ વિડીયો દ્વારા મુકી શકાઈ તેનો મને સંતોષ છે. એવું કરતી, જે લાગે છે તે કહેવું જોઈએ અને વ્યંગ આવડે છે તો તે ભાષામાં પણ કહેવું જોઈએ, એવી પ્રતીતિથી વિશેષ કોઈ ભાવ અનુભવ્યો નથી—બહાદુરીનો કે સાહસનો તો બિલકુલ નહીં. તેનાથી પરિવર્તન આવી જશે, એવો ભ્રમ પણ કદી સેવ્યો નથી. અમુક સમય અને સંજોગોમાં, જે કહેવા જેવું હોય તે કહેવાની જરૂર હોય છે. તેને ફરજના અર્થમાં ધર્મ તરીકે સ્વીકારીને, લેખનની જેમ વિડીયોના માધ્યમથી પણ તે કરી શકાયું, તેનો હંમેશાં આનંદ રહ્યો છે.

કેવળ નિજાનંદ માટે અને આગળ જણાવ્યું એ રીતે, ધર્મપૂર્વક શરૂ કરેલી આ હિંદી વિડીયોથી ટ્વિટર પર કલ્પનાતીત પ્રેમાદર મળ્યો છે. ગુજરાતી પત્રકારત્વ-લેખનમાં મારા કામથી સાવ અજાણ હોય એવા રાષ્ટ્રીય સ્તરના ઘણા આદરણીય-પ્રિય લોકો ટ્વિટર થકી સીધાં સંપર્કમાં આવ્યાં છે. તે બોનસ છે. ફેસબુક પર પણ આ વિડીયોને સાંભળી-જોઈને કદર કરનારા સૌનો આભાર.